De Britten? Die zitten alleen maar in Europa omdat ze willen dat het níet werkt, zegt journalist Joris Luyendijk. Dus gevolgen Brexit? ‘We hebben de EU te lang belicht vanuit de gedachte ‘nooit meer Auschwitz’. Nu moet Europa echt kiezen: het project afmaken en door óf eruit.’
‘Teleurgesteld, gekwetst en bezorgd’ nam journalist Joris Luyendijk vorig jaar zomer met zijn gezin de boot terug naar Nederland, na een verblijf van zes jaar in het Verenigd Koninkrijk. Daar had hij de financiële sector onder de loep genomen en maakte hij het proces richting Brexit mee. Hij was vooral teleurgesteld in de keuze van het Britse volk om uit de Europese Unie te treden. Een keuze gebaseerd op ‘leugens, zelfbedrog, valse beloftes en manipulatie’.
Meneer Luyendijk, ook één van de Brexit gevolgen: Unilever heeft Nederland als hoofdvestiging gekozen. Blij mee?
‘Ja, het is supergoed voor Rotterdam om als stad van Unilever bekend te staan. Unilever is een van de weinige merknamen die iedereen in de wereld kent. Het bedrijf zal het zelf niet zo zeggen – voor je het weet heb je de Britse tabloids achter je aan – maar de keuze voor Nederland lag voor de hand gezien het onduidelijke Britse handelsregime in de toekomst. En voor de lobby in Brussel zou Unilever ook geen beroep meer kunnen doen op de Britse regering.’
Denkt u dat de keuze voor Nederland te maken heeft gehad met de voorgenomen afschaffing van de dividendbelasting?
‘Dat kan ik niet beoordelen. Ik zie wel de dreiging van een verhevigde belastingconcurrentie als een van de Brexit gevolgen. Als het VK op zoek gaat naar zaken waarmee het voordeel kan halen in de concurrentiestrijd, kan een race to the bottom ontstaan. Van hun productiviteit moeten de Britten het niet hebben, want die ligt lager dan die van de Italianen. Dus zullen ze milieu- of sociale regels gaan slopen.’
Waarom was u teleurgesteld door de uitslag van het referendum?
‘De keuze voor een Brexit getuigt van 19de-eeuws denken. De Britten zien zichzelf ten onrechte nog steeds als een wereldmacht. Zelfs de Fransen hebben een realistischer zelfbeeld. In die zin ben ik ook wel blij met de Brexit: de Britten zitten eigenlijk alleen maar in de EU omdat ze niet willen dat de EU werkt. Er was een kleine meerderheid vóór de Brexit. Dat is eigenlijk beter dan een grote minderheid, want dan had Engeland in Brussel steeds kunnen terugvallen op die grote groep Brexiteers. Dan zouden we chantage uit Londen krijgen.’
Als het referendum mocht worden overgedaan, zouden de Britten dan nog steeds voor een Brexit stemmen?
‘Ik denk het wel, omdat de klap van een harde Brexit nog niet is gekomen. De Britten zijn van het gebouw gesprongen, maar nog niet op de grond beland. Er is ze, onder meer door de tabloids, voorgehouden dat ze uit de EU konden stappen zonder de voordelen van de EU te verliezen. Maar zo werkt het niet. Dus dat kan nog altijd een harde Brexit worden. En dan is er ook nog de kwestie Ierland, dat lid van de EU blijft, en Noord-Ierland. Dat is een soort Jeruzalem: je kunt het niet zo regelen dat alle partijen het resultaat acceptabel vinden.’
U bent geen fan van referenda?
‘Referenda zijn een drama. Je kunt geen referendum houden over geïsoleerde onderwerpen, want alles hangt met elkaar samen. Je zadelt het politieke systeem op met een onmogelijke missie. Als je burgers vraagt of zij nooit meer belastingverhoging willen, dan zullen zij daar ja op zeggen. Maar er staat niet bij waar vervolgens in de zorg en in het onderwijs op moet worden bezuinigd. Een referendum is een grote glimmende penis die als de wil van het volk in het landschap staat, en waar niemand omheen kan.’
‘In een parlementaire democratie maakt het kabinet de keuzes. Als die niet goed zijn, wordt de coalitiepartijen daar bij de volgende verkiezingen op afgerekend. Met een referendum heb je die mogelijkheid niet. Ja, een tweede referendum over hetzelfde onderwerp. Maar als je de vraag net even anders stelt, krijg je al een ander antwoord.’
Dus maar goed dat het Nederlandse referendum in de ijskast staat?
‘Ja, maar dat wil nog niet zeggen wij het hier zo goed doen als het over Europa gaat. Aan de ene kant heb je Forum voor Democratie die roept dat een ‘Nexit’ Nederland niets kost. Aan de andere kant heb je D66 dat alleen de voordelen van de EU belicht. Zoals de Brexiteers riepen dat je uit de EU kunt gaan zonder pijn, en het Remain-kamp zei dat het VK in de EU kon blijven zonder pijn. Je moet de voor- én de nadelen benoemen. Aan Griekenland hebben we nu eenmaal mee moeten betalen. Of beter, lezers van VNO-NCW, aan de banken die te veel aan Griekenland hadden geleend.’
Die onvrede over Europa is er ook in Nederland.
‘En die onvrede is ontzettend goed, want die dwingt de voorstanders van verdere Europese integratie om duidelijk te zijn over de voors en tegens daarvan. Pak Pechtold maar hard aan, maar dan wel op inhoudelijke gronden, niet met het gescheld en gelieg dat je nu bij eurosceptici ziet.’
Komt het tot een Nexit?
‘Als er nog een paar miljoen vluchtelingen bijkomen in Europa, er meer aanslagen volgen, en er nieuwe financiële Europese reddingsoperatie nodig is, zie ik Forum voor Democratie wel in een volgende regering komen. Ik denk dat niet alleen andere politici een tegengeluid moeten laten horen, maar ook het Nederlandse bedrijfsleven dat zoveel aan de EU te danken heeft. Laat ze maar op de werkvloer aan hun werknemers uitleggen wat een exit uit de EU betekent aan banen, belasting en R&D. De Nederlandse auto-industrie is helemaal verknoopt met die van andere EU-lidstaten. Denk maar niet dat die een uitzondering gaan maken voor onze bedrijven als wij geen EU-lid meer zijn.’
Bent u zelf pro-EU?
‘Nee, ik ben Europeaan, maar dat hoeft niet in de vorm van de EU te zijn. Ik denk dat er legitieme redenen zijn om uit de EU te stappen. De belangrijkste is het democratisch tekort. Neem bijvoorbeeld de plannen voor een Europees leger. Daar heeft de Nederlandse bevolking nooit voor gepleit, maar Juncker en Macron proberen het er nu door te drukken. Achter de schermen worden compromissen uit onderhandeld, terwijl er eigenlijk een soort permanente openbare discussie over dit soort onderwerpen zou moeten plaatsvinden. De politiek moet burgers veel meer de dilemma’s van de EU voorleggen. Journalisten hebben hierin ook gefaald. We hebben de EU te lang belicht vanuit de gedachte ‘nooit meer Auschwitz’, en te weinig de dilemma’s benadrukt.’
Kom naar de Brexit-bijeenkomst op 29 maartOp donderdag 29 maart 2018 gaat het laatste jaar voor de Brexit in. Op die dag organiseert de Nederlands British Chamber of Commerce een Brexit-forum met onder meer Sigrid Kaag, minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, en VNO-NCW-voorzitter Hans de Boer.
Zoals het dilemma van open grenzen?
‘Ja. Economisch heeft ons dat veel opgeleverd. Maar nu met de vluchtelingenstroom zie je dat die open grenzen betekenen dat vluchtelingen vrije doorgang hebben zodra ze in de EU zijn. Ik zeg daarmee niet dat de grenscontroles weer moeten terugkeren, maar achteraf kun je stellen dat we de buitengrenzen van de EU beter hadden moeten beschermen. De consequentie is dat veel mensen de EU nu associëren met de vluchtelingenstroom.’
Wat is uw toekomstscenario voor de EU?
‘Als je erin wilt blijven: verder integreren. We moeten het eurotraject afmaken, anders functioneert de munt niet. Dat betekent dat er ook een fiscale en politieke unie moeten komen. Die vormen het dak van het gebouw. We hebben nu een half afgebouwd huis dat gaat lekken als het regent. Met een beetje op de winkel passen, zoals premier Rutte doet, kom je er niet.’
‘Misschien is het continent Europa ook wel klaar in de wereldgeschiedenis. Maar door met de EU of uit de EU, je moet voor je keuze staan. Take ownership of your decisions, zoals de Britten het mooi zeggen.’
Moeten bedrijven ook meer van zich laten horen?
‘Ja. De euro is nu een wees, niemand komt voor haar op. Terwijl de multinationals destijds hebben gepleit voor de komst van de euro. Dan kun je het niet aan de politiek overlaten om de euro te verdedigen. En moet je accepteren dat dat tot negatieve reacties leidt op GeenStijl. Dat is leiderschap: de waarheid, een onwelkome boodschap durven vertellen, en de emmer kritiek die je over je heen krijgt ondergaan.’
‘De waarheid vertellen betekent ook de nadelen van beslissingen benoemen. De Europese Dienstenrichtlijn bijvoorbeeld heeft tot economische groei geleid, maar ook banen gekost in West-Europa. Misschien had we een deel van de inkomsten van die groei moeten gebruiken om dat verlies aan banen op te vangen.’
Wat moeten ondernemers nu doen met het oog op de Brexit?
‘De afspraken die zijn gemaakt over een overgangsperiode zijn goed nieuws voor het Britse en Europese bedrijfsleven. Ik denk dat die overgangsperiode in de toekomst een paar keer verlengd gaat worden. Maar uiteindelijk zal de Brexit een feit zijn. Nederlandse bedrijven moeten daarop inspelen door hun Britse leveranciers te vervangen door leveranciers uit andere Europese landen. Of misschien een deel van hun bedrijf juist verplaatsen naar Engeland. Dan zitten ze straks in elk geval aan de goede kant van de tariefmuur.’
Wie is Joris Luyendijk?
Joris Luyendijk (47) studeerde politicologie, geschiedenis en Arabische en religieuze antropologie. Van 1998 tot 2003 was hij correspondent in Caïro, Beiroet en Jeruzalem. Terug in Nederland schreef hij over zijn ervaringen het boek ‘Het zijn net mensen’. Hij presenteerde de interviewprogramma’s Zomer- en Wintergasten. In 2011 vertrok hij naar Londen, waar hij zich in de financiële wereld onderdompelde. Dat resulteerde in het boek ‘Dit kan niet waar zijn’. In 2017 keerde hij terug in Nederland. Hij verdiept zich nu in het populisme (‘Kunnen we praten’).
