Schuldenproblematiek is een hot issue in tijden van crisis en bezuinigingen. Steeds meer Nederlanders steken zich in de schulden omdat ze rekeningen niet meer kunnen of willen betalen. Nadja Jungmann weet er alles van af. Sinds 2010 is zij lector Rechten, schulden en incasso aan de Hogeschool Utrecht.
Jungmann doet onderzoek naar de velden waar schulden een rol spelen: incasso, bewindvoering en de (particuliere of gemeentelijke) schuldhulpverlening, met het doel deze uiteindelijk beter en vooral effectiever te maken. Maar volgens de kersverse lector staat deze tak van de wetenschap nog maar in de kinderschoenen. Ze trekt daarbij de vergelijking met onderzoek dat gedaan is naar de effectiviteit van de reclassering. Door ‘monitoring’ en gericht onderzoek is de begeleiding van ex-gedetineerden terug naar de maatschappij inmiddels al een stuk effectiever geworden. Ze ziet deze gerichte benadering als een schoolvoorbeeld voor haar eigen werk. Jungmann is een fervent voorstander van het zo vroeg mogelijk in kaart brengen van mensen die in de schulden dreigen te komen, om zo erger te voorkomen. Dit wordt ‘vroegsignalering’ genoemd.
Volgens Jungmann is de schuldenproblematiek een onderschat en enigszins onderbelicht probleem in Nederland. De Monitor betalingsachterstanden toont aan dat ruim een kwart van de Nederlandse huishoudens een of meer schulden heeft uitstaan. Bij een op de tien van de huishoudens is de nood zo hoog dat er van een ‘problematische schuldsituatie’ sprake is. (totaal 693.000 huishoudens). ‘Populaire’ schuldeisers zijn van oudsher banken en financieringsmaatschappijen, de belastingdienst, woningcorporaties, energiebedrijven en postorderbedrijven. De laatste tien jaar zijn daar de (verplichte!) zorgverzekeraars en de telecomaanbieders bijgekomen.
Een andere tendens van de laatste tien jaar is dat het hebben van forse schulden niet meer het exclusieve domein is van de ‘usual suspects’: huishoudens met lagere inkomens, uitkeringsgerechtigden en mensen die kampen met verslavingen en/of psychosociale aandoeningen. Volgens Jungmann ‘vergroent, vergrijst, versteent, onderneemt en verdient’ de schuldenproblematiek. Dat wil zeggen dat ook steeds meer jonge mensen (‘groen’), gepensioneerden en ouderen (‘grijs’), huizenbezitters (‘steen’), zelfstandige ondernemers – en dan met name zzp’ers – en werk en mensen in loondienst, waaronder zelfs tweeverdieners in een schuldsituatie terechtkomen. Een andere tendens in de schuldhulpverlening is het bijstellen van de ambitie tot een realistischer niveau. Niet het volledig schuldenvrij worden van huishoudens zou per definitie het einddoel moeten zijn. In bepaalde gevallen is het wenselijker er naar te streven schulden zoveel mogelijk te beperken, om zo bijvoorbeeld huisuitzettingen en afsluitingen van energie- en telecombedrijven te voorkomen. Schuldenproblematiek wordt niet langer als een privaat probleem van de schuldenaar zelf gezien, maar als een maatschappelijk vraagstuk dat ons allemaal aangaat en grote gevolgen kan hebben voor de hele samenleving.
Maar gelukkig is er ook hoopvol nieuws. In vijf gemeenten onderzocht Jungman de effectiviteit van de schuldhulpverlening. De conclusie is dat schuldhulpverlening wel degelijk lonend is. De onderzochte organisaties gaven gemiddeld € 1,4 miljoen euro per 100.000 inwoners uit aan schuldhulpverlening. Elke € 1,- die aan schuldhulpverlening besteed wordt, levert gemiddeld een rendement op van € 2,40. Dat rendement bestaat vooral uit een kostenbesparing op andere plekken en beleidsterreinen.
Jungman pleit voor een intensieve samenwerking tussen de schuldhulpverlening en de incassobranche. Tussen deze twee ‘velden’ wordt de laatste jaren steeds meer samengewerkt en is meer wederzijds begrip ontstaan. De rol die schuldhulpverleners spelen is inmiddels ook veranderd: zij zijn niet meer in de eerste plaats de vertegenwoordiger of de ‘advocaat’ van de schuldenaar, maar tegenwoordig eerder de intermediair tussen crediteur en cliënt. Schuldhulpverleners en incassobedrijven werken samen op het gebied van schuldpreventie en vroegsignalering (door het uitwisselen van gegevens en in samenwerking met woningbouwcorporaties en energiebedrijven).
Jungmann pleit ervoor om de procesgerichte werkwijze, die veel incassobedrijven en schuldhulpverleners hanteren om schulden te innen dan wel mensen van hun schuldenlast te bevrijden, te vervangen voor een resultaatgerichte benadering.
Jungmann: ,,Tot voor kort was het in de schuldhulpverlening standaard gebruik om voor elke schuldenaar een schuldregeling te treffen. Tegelijkertijd voorzagen de schuldhulpverleners bij een deel van die groep al in de intakefase dat de schuldenaar vanwege achterliggende problematiek nooit schuldenvrij zou worden. Het opstarten van een schuldregeling is in die situaties voor verspilling van publieke middelen’
De schuldhulpverlening moet in de intakefase een goede analyse maken en op basis daarvan bepalen of een schuldenvrije toekomst realistisch is. Voor incasso geldt een vergelijkbare opgave aldus Jungmann. In die branche zijn er allerlei modellen en profielen ontwikkelt om in te schatten wat de kans is dat iemand nog gaat betalen. Die inschattingen zijn vooral gebaseerd op harde gegevens (het bestaan van andere achterstanden, of iemand inkomen heeft uit werk of een uitkering, hoeveel termijnen er al gemist zijn etc).
Het vraagstuk rondom wanbetaling heeft nadrukkelijk ook een motivatie-component. Door in een vroeg stadium na te gaan hoe iemand zich verhoudt tot zijn schuldsituatie (voelt hij zich ‘probleemeigenaar’, hoe kijkt de omgeving van de schuldenaar tegen de schuldsituatie aan, in welke mate beschikt iemand over financiële vaardigheden) kan ook de incasso een (nog) scherper onderscheid gaan maken tussen de niet-kunners en de niet-willers onder de schuldenaren.
Naast het oplossen van de problemen is preventie ook van groot belang.,,Ik zou graag zien dat in zowel op de basisschool als in het middelbaar onderwijs nog meer aandacht werd besteed aan omgaan met geld, budgetering en het voorkomen van schulden. In Amerika is dat al een standaard onderdeel van het lesprogramma op de highschools, dus waarom in Nederland niet? In deze tijd zijn er heel veel jongeren die al in de problemen komen door een te duur abonnement van hun mobieltje. Je kunt veel ellende voorkomen door goede voorlichting.”
Jungmann ziet de schuldenproblematiek vooral als een gedragskwestie. ,,Het heeft te maken met normen en waarden, verantwoording durven nemen en bereidheid tonen om problemen op te lossen. Mensen komen in een schuldsituatie terecht door een heel complex van ingewikkelde factoren. Ook de achtergrond van iemand speelt een rol. Je steekt je makkelijker in de schulden als het in je omgeving normaal en geaccepteerd is om kredieten af te sluiten.”
Momenteel houdt de lector zich bezig met het ontwikkelen van een screeningsinstrument, waarmee schuldhulpverleners eenvoudiger een effectief traject voor hun cliënten kunnen bepalen. Dit nieuwe instrument zou september dit jaar operationeel moeten zijn. In de loop van volgend jaar wil ze het instrument vertalen voor de incassobranche. Jungmann: “In een ideale wereld zou de schuldhulpverlening er moeten zijn voor de mensen die niet kunnen betalen en de gerechtsdeurwaarders en incassobranche voor de mensen die niet willen betalen. De inzet van een wetenschappelijk gevalideerd screeningsinstrument brengt dit weer een stap dichterbij.”
C.V. Nadja Jungmann (1974) is lector schulden en incasso aan de Hogeschool Utrecht en eigenaar van adviesbureau Social Force. Ze studeerde bestuurskunde in Leiden. Ze promoveerde op het onderwerp schuldhulpverlening en voerde in de afgelopen jaren opdrachten uit voor diverse ministeries, gemeenten, rekenkamers en organisaties, zoals kredietbanken. Ze is in Nederland een van de autoriteiten op het gebied van de schuldhulpverlening en -preventie en heeft zo’n vijftig publicaties over dit onderwerp op haar naam staan. In 2009 won ze de ROA impactprijs voor het meest invloedrijke adviestraject. Nadja Jungmann woont samen en heeft drie kinderen.
Nadja Jungmann is een van de sprekers op de 8e Credit Expo op woensdag 14 november 2012 in het Nieuwegein Business Center.
Bron: www.creditexpo.nl
