Hoewel alle wereldreligies fundamentalistische stromingen kennen die flink gewelddadig kunnen zijn, is het sinds 11 september 2001 vooral de dreiging van de fundamentalistische Islam die in het Westen wordt gevreesd.
De ideeën van Spinoza hebben de kern gevormd van de Vroege Verlichting in Europa. In feite is daarmee de kiem gelegd voor onze op vrijheid gebaseerde, individualistische, seculiere cultuur. Een vrijheid die zich richt op een steeds verder gaande emancipatie van het individu. Weg van de staat, dorp of gemeenschap en van maatschappelijke instituties als het gezin, kerk en religie.
Het is onmiskenbaar dat er een fundamentalistische stroming is binnen de Islam die Spinoza's Verlichtingswaarden afwijst. Maar de meeste moslims zijn geen fundamentalisten en de meeste fundamentalisten zijn geen terroristen. Wat wel waar is dat de meeste terroristen tegenwoordig moslim zijn. Hun afschuwelijke terreurdaden moeten ons echter niet tot reacties op de Islam als "de Islam is een achterlijke religie", "het Westen is superieur aan de Islam" of "the Islam is a religion which breeds terrorism" laten verleiden. Dat soort reacties lossen niets op en werken contraproductief.
Dat de op vrijheid gebaseerde denkbeelden in de westerse wereld van Europa de overhand zouden krijgen, stond bij voorbaat helemaal niet vast. Tussen de twee wereldoorlogen in was democratie in vele landen van Europa een novum en had in de jaren '30 weinig authentieke verdedigers. Jonge mensen vonden democratie zelfs in meerderheid uitgesproken onaantrekkelijk. "Rechts " en "links" keerden zich om verschillende redenen tegen de parlementaire democratie. Zo werd in de jaren dertig van de vorige eeuw de democratie zélf het probleem. Het leidde in verschillende landen van Europa tot de roep om een "sterke man" die bereid zou zijn om de dingen te doen die het volk wilde, zonder onderworpen te zijn aan de pressie van economische belangen of aan de wil van een meerderheid in het parlement. Heel Europa zocht en vond andere, autoritaire vormen van politieke orde, die niet vreemder aan de eigen tradities waren en niet minder efficiënt waren voor de organisatie van de maatschappij, de industrie en technologie.
Nazi-Duitsland was de meest extreme en radicale onder deze autoritaire regimes. Miljoenen mensen, niet alleen in Duitsland maar in heel Europa deden er met hart en ziel aan mee omdat het nazisysteem aantrekkingskracht op hen uitoefende. Dat is de waarheid, hoe onaangenaam wij die ook vinden.
Er zijn daarom belangrijke lessen te trekken. Allereerst dat vrijheid en democratie en de daarmee samenhangende waarden meer moeten zijn dan een juridische of papieren exercitie. Een democratie moet concrete (politieke) resultaten boeken, anders verliest ze legitimiteit. Aan het recht op een woning of op werk heeft niemand wat als er geen woningen worden gebouwd, of als er geen werk meer is. Eigen verantwoordelijkheid stelt niets voor als er niets te kiezen valt.
Een andere les is dat ieder op individuele vrijheid gebaseerd systeem op de schaduwkanten van de vrijheid bedacht moet zijn. Die schaduwkanten zijn het verlies aan sociale, maatschappelijke en culturele structuren en verbanden waarin een individu geluk, koestering, zorg, geborgenheid en vriendschap kan vinden.
Sinds 1980 lijkt de Nederlandse samenleving van vreemden te worden. De grootscheepse immigratie van "gastarbeiders" wordt hiervoor verantwoordelijk gesteld. De immigratie is op een grote mislukking uitgelopen maar onze eigen "vervreemding "van de samenleving is echter met name een gevolg van een vijftal belangrijke trends in de afgelopen veertig jaar: individualisering, democratisering, privatisering, globalisering, en secularisatie. Enerzijds hebben deze ontwikkelingen ontegenzeggelijk veel positiefs gebracht. Anderzijds vertonen deze ontwikkelingen schaduwkanten die in hun onderlinge samenhang tot een groot onbehagen blijken te leiden.
Als we in dit verband de Verenigde Staten met Nederland vergelijken, dan zien we dat wij, net als de Verenigde Staten, een behoorlijke portie individualisme hebben, maar dat we hemelsbreed verschillen op het gebied van de lokale democratie en de plaats die aan de religie wordt toegekend. Het enthousiast mee doen aan alle mogelijke soorten verkiezingen en daarmee actief in de samenleving participeren, zit de Amerikanen in de genen gebakken. Nederlanders hebben die gedrevenheid in die mate absoluut niet. Het "respect for the law" en voor gezagsdragers is in Amerika ook veel groter dan in Nederland. Anders dan het super geseculariseerde Nederland waarin de religie een marginale rol speelt, zijn de Verenigde Staten het land waarin men in meerderheid via zijn religie aansluiting vindt en gemeenschapszin ontwikkelt.
Voor het voorkomen van verdere vervreemding van onze eigen samenleving is het creëren van samenhang en saamhorigheid in de samenleving noodzakelijk. Burgerschap komt in de kern neer op vertrouwen in elkaar hebben en daar ontbreekt het momenteel in hoge mate aan. Uit de verschillende te onderkennen behoeften van burgers rijzen de contouren van een agenda voor de toekomst voor zowel de publieke als private instellingen in ons land. Ze vragen om een overheid die optreedt als er zaken misgaan, om een overheid en maatschappelijke instellingen die investeren in de kwaliteit van de samenleving en om bestuurders die een beleid voeren dat op de eisen en kansen van de 21ste eeuw is gebaseerd en aansluit op de talenten en mogelijkheden van Nederland.
Auteur en spreker Riens Meijer geeft op de 6e Credit Expo op 17 november 2010 een presentatie met als titel "Nederland in de 21ste eeuw". Mis het niet.
Bron: creditexpo.nl
